Schyłek XVIII wieku był trudnym okresem dla Rzeczpospolitej. Nasi sąsiedzi podzielili Polskę między siebie, wszczęto liczne powstania, które koniec końców nie osiągnęły pożądanych rezultatów, a wielu patriotów bezskutecznie próbowało ratować Ojczyznę…
10 października obchodzimy rocznicę bitwy pod Maciejowicami, która przesądziła o losach jednego z najbardziej przełomowych powstań w historii Polski. Doprowadziła zarazem do aresztowania wybitnego dowódcy Tadeusza Kościuszki, od którego nazwiska wywodzi się to wielkie wydarzenie. Powstanie kościuszkowskie rozpoczęło się 24 marca 1794 r. i zakończyło się 16 listopada tego samego roku. Owy zryw niepodległościowy był wielką nadzieją dla Polaków, pobudził do działań nawet najuboższe warstwy społeczeństwa.
Tadeusz Kościuszko – obrońca wolności i niepodległości
Inicjatorem powstania był wspomniany wcześniej Kościuszko, który jest nie tylko bohaterem Polski, ale również i Stanów Zjednoczonych. Wspomógł ten kraj w walce o niepodległość. Powodem tej decyzji był fakt, że chciał on sprawdzić się, jako żołnierz. W ojczyźnie nie szło mu najlepiej. Zakończył edukację i nie mógł znaleźć pracy. Żył z pożyczonych pieniędzy. W miłości również mu się nie powiodło. Zakochał się z wzajemnością w Ludwice Sosnowskiej. Ta wywodziła się z bogatego domu i na nieszczęście nie posiadała kochającego ojca, gdyż ten przegrał własną córkę w karty. Z tego powodu miała poślubić księcia Aleksandra Józefa Lubomirskiego. Tadeusz podjął wtedy bardzo drastyczny krok - porwał swoją lubą z jej rodzinnego domu - ale niedoszły teść dogonił uciekających kochanków i pobił inicjatora tej schadzki. Po tym wydarzeniu, ojciec zamknął Ludwikę w klasztorze aż do ślubu, a Kościuszko wyruszył do Stanów Zjednoczonych.
Tam otrzymał zadanie ufortyfikowania Filadelfii. Początkowo jej części, a potem całości. Dzięki temu Amerykanom udało się wygrać bitwę pod Saratogą, co doceniło kilku Amerykańskich przywódców. Thomas Jefferson nazywał go „najczystszym synem wolności”, a Jerzy Waszyngton zaprosił go na kilka przyjęć. Według pewnych teorii jedno z takich przyjęć było bardzo ważne dla historii Stanów Zjednoczonych. Tadeusz Kościuszko miał być pomysłodawcą amerykańskiej flagi. Ponoć podczas rozmowy Waszyngton zasięgnął rady, jak powinna wyglądać flaga dla nowego niepodległego narodu USA, a nasz rodak zaproponował stworzenie jej w oparciu o herb ziemi sandomierskiej. Pewną rzeczą jest, że zamorski naród docenił osiągnięcia Kościuszki, nadając mu rangę generała brygady armii amerykańskiej, a także wypłacając mu ogromne pieniądze, które ten zainwestował na wykupienie i wykształcenie Afroamerykanów. Po powrocie do ojczyzny zaciągnął się do armii i nadano mu rangę generała majora.
Niestety sytuacja w kraju uległa pogorszeniu. W 1792 r. król Stanisław August Poniatowski skapitulował, podczas wojny polsko-rosyjskiej, a władzę przejęli zdrajcy z Targowicy. Doprowadziło to do II rozbioru Polski, dnia 23 stycznia 1793 r. Wtedy to Kościuszko wraz z innymi patriotami udali się na emigrację i zaczęli szykować plany powstania. Niestety zabrakło im czasu. Spisek został wykryty przez rosyjskiego ambasadora, generała Josefa Igelströma, który zażądał redukcji wojska do połowy tj. do 15 tys. żołnierzy oraz wcielenia wszystkich do armii carskiej i pruskiej. Nakazał on również aresztowanie przywódców i wydanie ich w carskie ręce. Brygada Madalińskiego nie zaakceptowała tej prośby i wszczęła bunt. Rozpoczęła marsz z Ostrołęki do Krakowa, gdzie dnia 24 marca Kościuszko złożył przysięgę na Krakowskim rynku, zostając tym samym Najwyższym Naczelnikiem powstania. Ogłoszony został również „Akt powstania obywatelów województwa krakowskiego” i w ten sposób rozpoczęło się powstanie kościuszkowskie.
Przebieg ostatniego powstania w wolnej Polsce
Pierwszą bitwę stoczono w drodze z Krakowa do Warszawy pod Racławicami. Polakom udało się pokonać wojska carskie, którymi dowodził gen. Aleksander Tormasow. Po raz pierwszy do walki stanęli kosynierzy – oddziały chłopskie, które na wyposażeniu posiadały jedynie kosy. Zwycięstwo może i podniosło morale powstańców, ale było też klęską. Wojska nieprzyjaciela zniechęciły Najwyższego Naczelnika do dalszej wyprawy w stronę Warszawy, przez co wycofał się do Krakowa. Jednak nadzieja wzbudzona w Polakach zachęciła ich do działania. Do powstania przyłączyły się oddziały z Wołynia i Lubelszczyzny. 17 kwietnia w Warszawie wybuchł bunt z Janem Kilińskim na czele. Udało się pokonać tamtejszy garnizon rosyjski, dzięki czemu wyzwolono stolicę. Już 19 kwietnia nowy prezydent Warszawy, Ignacy Wyssogota Zakrzewski, zainicjował powstanie Rady Zastępczej Tymczasowej, która objęła władzę. Wybuchło również powstanie na Litwie, w którym wzięli udział spiskowcy Litewscy, pod wodzą Jakuba Jasińskiego. Po rozbrojeniu tamtejszego garnizonu założyli Radę Najwyższą Rządową, z Jasińskim, jako Naczelnikiem Sił Zbrojnych na czele. Reprezentowali bardzo radykalny nurt wyzwolenia, opierający się o idee rewolucji francuskiej, stawiając na separację państwa Litewskiego. Byli oni odpowiedzialni za szybki proces targowiczanina, hetmana Szymona Kossakowskiego, którego skazano na karę śmierci poprzez powieszenie.
Taki obrót spraw nie spodobał się Kościuszce, przez co zarządził likwidację litewskiej Rady Najwyższej Rządowej. Niedługo później wydano również uniwersał, dający chłopom wyzwolenie, oraz zapewniający ziemię na własność pod warunkiem uczestnictwa w powstaniu. Pomysł ten nie spotkał się z pozytywną aprobatą ze strony szlachty. Sytuację insurekcji pogorszyły również porażki, które odnieśliśmy w walkach z zaborcami. Sam przywódca, 6 czerwca, przegrał bitwę pod Szczekocinkami. Dwa dni później gen. Józef Zajączek doznał klęski pod Chełmem. Wymusiło to wycofanie się wojsk do stolicy, gdzie rozpoczęła się wojna obronna. Rozwiązano Radę Zastępczą Tymczasową i 10 maja w Połańcu powołano Radę Najwyższą Narodową. Prusy zajęły w tym czasie Kraków i to bez walki.
Obrona Warszawy to jedno z największych osiągnięć powstańców. Kościuszko opóźniał ofensywę wroga na przedpolach Warszawy, dając tym samym czas na umocnienie fortyfikacji wg własnego pomysłu. Przeważające siły wroga były odpierane przez całe dwa miesiące. Niestety w tym czasie zaczęło chylić się ku upadkowi powstanie na Litwie. Caryca Katarzyna II wydała rozkaz gen. Aleksandrowi Suworowi, aby stłumił litewskich buntowników. Po wygranych bitwach pod Krupczycami i Terespolem zażegnał on problem. Wyprawił się wraz z gen. Iwanem Fersenem, aby pokrzyżować dalsze plany Kościuszki. Już 4 października wojska nieprzyjaciela przeprawiły się przez prawy brzeg Wisły i przygotowały się do ataku na powstańców.
Początek końca
Kościuszko 10 października zdecydował się na rozpoczęcie bitwy pod Maciejowicami. Tego dnia musiał rozprawić się z dwukrotnie większą armią wroga. W okolicy stacjonowało sojusznicze wojsko Adama Ponińskiego, ale Kościuszko zbyt późno wezwał pomoc. Do końca życia obwiniał Ponińskiego za przegraną, a nawet wniósł zarzut o zdradę, ale sąd oczyścił go z zarzutów, zaznaczając, że osobą, którą można obarczyć winą może być tylko Kościuszko. Przywódca powstania otrzymał cios w głowę, przez co został obezwładniony i zabrany do rosyjskiej niewoli. W tym czasie udało mu się skomponować dwa polonezy oraz walc. Kościuszko odzyskał wolność 26 listopada 1796 r., po złożeniu przysięgi wiernopoddańczej carowi. Uwolnił zarazem z więzień i łagrów przeszło 20 tys. rodaków. Po tych wydarzeniach nie mógł znaleźć dla siebie miejsca. Błąkał się po świecie, podróżując po Stanach Zjednoczonych i Francji, gdzie spotkał Napoleona. Tego nie darzył sympatią i przestrzegał Polaków, aby się z nim nie spoufalali. Koniec końców podróż Kościuszki zakończyła się w Szwajcarii, gdzie zmarł w 1817 r.
Jednak zanim do tego doszło, upadł cały zryw niepodległościowy, który wszczął w swoim ojczystym kraju. Kres powstania, a zarazem kres niepodległości państwa Polskiego, miał nadejść niebawem. Następcą Kościuszki został gen. Tomasz Wawrzecki, ale ten nie potrafił już sobie poradzić z dowodzeniem tak dobrze, jak poprzednik. Niedługo później odnieśliśmy klęskę pod Kobyłką, a potem zajęto stolicę. Wojska carskie dokonały rzezi na mieszkańcach dzielnicy Pragi. 5 listopada stolica skapitulowała, oddziały powstańcze wycofały się i rozwiązano je ostatecznie 16 listopada. Władczyni ówczesnej Rosji nie chciała wchodzić w układy z Polską i wraz z Austrią i Prusami dokonali ostatecznego rozbioru Polski 24 października 1795 r. W ten sposób rozpoczęła się trwająca 123 lata niewola.
Nie możemy zapomnieć o tych nieprzyjemnych kartach historii. Tamte wydarzenia miały swoich bohaterów, swoje mocne i słabe strony. Naszym zadaniem jest przekazywanie tych historii dalszym pokoleniom oraz wyciąganie z nich odpowiednich wniosków, aby nie popełnić podobnych błędów w przyszłości.
