Każdego dnia spotykamy wielu ludzi. Wśród nich znajdują się także osoby autystyczne, określane mianem neuroatypowych. Charakteryzują je nieco odmienne zachowania i reakcje na bodźce zewnętrzne. Pomimo tych odmienności są w stanie dobrze funkcjonować w społeczeństwie. Jakie objawy wyróżniają autyzm i w jaki sposób można je zniwelować?
Spektrum autyzmu to zaburzenie neurorozwojowe spowodowane przez czynniki genetyczne i środowiskowe. Pojawia się w dzieciństwie i utrzymuje się przez całe życie. Niezwykle popularne jest stwierdzenie, że jeśli spotkałeś osobę ze spektrum autyzmu to spotkałeś osobę ze spektrum autyzmu. Ludzie z ASD (Autistic Spectrum Disorder) różnią się od siebie nasileniem i rodzajem objawów autystycznych. Pomimo tego, że autyzmu nie da się wyleczyć, to można pracować nad jego symptomami poprzez wprowadzenie odpowiedniej terapii.
Obecne kryteria diagnostyczne
Najnowsza klasyfikacja diagnostyczna zaburzeń psychicznych DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) została wprowadzona przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne w 2013 roku. Podstawą postawienia diagnozy jest przeprowadzenie wywiadu z pacjentem, a następnie porównanie uzyskanych informacji z kryteriami diagnostycznymi. Klasyfikacja jest podzielona na kilkanaście grup. Jedną z nich stanowią zaburzenia neurorozwojowe do których zalicza się termin "spektrum zaburzeń autystycznych". Tym samym zastępuje on dotychczasowy podział na autyzm dziecięcy, zespół Aspergera i autyzm atypowy.
DSM-5 wprowadza także trzy stopnie nasilenia objawów spektrum:
- L1: Łagodne. Zauważalne trudności z nawiązywaniem relacji i inicjowaniem kontaktu społecznego w przypadku braku wsparcia. Widoczna niechęć do zmiany powtarzalnych zachowań lub obiektu zainteresowań.
- L2: Umiarkowane. Znaczne deficyty w zakresie niewerbalnej i werbalnej komunikacji, ograniczone lub nietypowe reakcje na społeczną inicjatywę innych osób. Rytuały, powtarzalne zachowania bądź zainteresowania utrudniają funkcjonowanie w różnych sytuacjach, a ich występowanie jest widoczne na pierwszy rzut oka.
- L3: Ciężkie. Bardzo poważne deficyty w zakresie komunikacji na każdym polu, minimalna odpowiedź na społeczne inicjatywy innych ludzi. Rytuały, powtarzalne zachowania lub zainteresowania zakłócają funkcjonowanie we wszystkich sferach. Niezwykle ciężko jest przekierować uwagę pacjenta z zainteresowań. Pojawiają się także impulsywne reakcje na zmianę lub przerwanie rutyny.
Kryteria diagnozy zaburzeń ze spektrum autyzmu (według DSM-5):
- Stałe deficyty w komunikacji i interakcji społecznej w różnych kontekstach, niewyjaśnione przez ogólne opóźnienia rozwojowe.
- Ograniczone, powtarzalne wzorce zachowania, zainteresowań lub aktywności.
- Symptomy muszą być obecne we wczesnym dzieciństwie (chociaż mogą pojawić się dopiero, kiedy społeczne wymagania ujawnią ograniczone możliwości).
- Wszystkie wymienione objawy ograniczają i upośledzają codzienne funkcjonowanie jednostki.
Autyzm może być również diagnozowany przy użyciu klasyfikacji ICD-11.(https://mpppkrosno.pl/spektrum-autyzmu-wedlug-nowej-klasyfikacji-icd-11/)
Zaczęła ona oficjalnie obowiązywać od 1 stycznia 2022 roku, jednak w Polsce wciąż obowiązuje jej starsza wersja ICD-10.
Pomimo wykluczenia zespołu Aspergera z puli zaburzeń jest on nadal diagnozowany przy użyciu starszej klasyfikacji. Jest to łagodniejsza forma autyzmu,w której nie stwierdza się zaburzenia funkcji poznawczych, choć może jej towarzyszyć niepełnosprawność intelektualna (20-50% pacjentów).
Przeczytaj także: Wernisaż wystawy prac Sylwestra Stabryły “Cichość serca”
Objawy autyzmu we wczesnym dzieciństwie
Główne sygnały ostrzegawcze:
- Brak dzielenia wspólnego pola uwagi
- 6 m.ż.: Brak podążania za spojrzeniem lub próbami pokazywania opiekuna w wyniku niepojmowania intencji drugiej osoby.
- 8-10 m.ż.: Brak reakcji na swoje imię.
- 14-16 m.ż.: Ograniczenie lub brak wskazywania palcem na obiekt w celu dzielenia doświadczenia z interesującym przedmiotem. Rzadziej pojawia się eskpresja emocjonalna i kontakt z rodzicem w przypadku wskazywania na rzeczy.
- Brak patrzenia na twarz nowo poznanej osoby i utrzymywania kontaktu wzrokowego
- Brak umiejętności określanych jako teoria umysłu-niezrozumienie intencji, planów i potrzeb innych ludzi, trudności z współodczuwaniem, empatią, pocieszaniem. (https://studiopsychologiczne.com/blog/teoria-umyslu-co-warto-wiedziec-chcac-wspierac-rozwoj-dziecka/)
- Zaburzenia rozwoju mowy
- Do 2 r.ż. zwykle dziecko autystyczne zatrzymuje się na pierwszych etapach rozwoju mowy nie wykorzystując jej do komunikacji własnych potrzeb.
- Od 2 r.ż. może pojawić się echolalia bezpośrednia, czyli powtarzanie dopiero co usłyszanych słów.
- W wieku wczesnoszkolnym pojawia się echolalia odwleczona, dziecko potrafi przytoczyć usłyszaną kiedyś wypowiedź, zachowując jej tonację.
- Od 5 r.ż.: dziecko używa pojedynczych słów typu "daj" lub "pić".
- Mowa może przypominać język programowania i mieć płaską, nienaturalną i monotonną intonację. Z drugiej strony dziecko z ASD może używać bogatego słownictwa jak na swój wiek, sprawiając wrażenie nazbyt sztywnego i oficjalnego. Jego rozmowy mogą przypominać bardziej monologi bez zwracania uwagi na to, czy dany temat rzeczywiście interesuje rozmówcę. Dziecko może nie wiedzieć kiedy jest najlepszy moment na rozpoczęcie lub skończenie rozmowy.
- Zabawa
- Brak lub ograniczona umiejętność zabawy w udawanie, zamiast tego preferowanie schematycznych aktywności (układanie rzeczy zawsze w ten sam sposób), bawienie się na swój własny - czasami dziwny – sposób.
- Atypowe zachowania
- Specyficzne poruszanie dłońmi lub palcami, niezwykle długie wpatrywanie się w przedmiot absorbujący uwagę (fiksacja), wąchanie lub lizanie przedmiotów niejadalnych, trzepotanie rękami. Podane objawy często nie są obecne w pierwszych 3 latach życia.
Pozostałe niepokojące objawy:
- Trudności w przechodzeniu z jednej aktywności lub sytuacji do następnej.
- Nadwrażliwość lub zmniejszona wrażliwość na dotyk, światło, dźwięk, ruch, smaki i zapachy.
- Częste "wyłączanie się" lub wycofywanie.
- Niezwykle niski lub wysoki poziom aktywności.
- Preferowanie stereotypowości, schematyczności i identyczności w otoczeniu. Mózg nie potrafi aktywnie "patrzeć", dostrzegać i interpretować świata zewnętrznego. Dlatego też zdobyta z trudem o nim wiedza jest tak cenna dla autystycznego dziecka. Zaburzenie już znanego środowiska przez pojawienie się nowych rzeczy lub zmianę układu starych elementów powoduje lęk i aktywne protesty.
- Wybiórczość pokarmowa. Preferowanie określonych potraw lub smaków.
- Obsesyjne, intensywne zainteresowania. Mogą dotyczyć ulubionego zespołu muzycznego, rozkładów pociągów czy też określonej dziedziny wiedzy. Ważna jest pojawiająca się intensywność zainteresowania (np. dziecko może pamiętać nazwę każdego znaku drogowego).
Osiowe objawy autyzmu takie jak zaburzenia umiejętności społecznych i komunikacji są obecne od pierwszych miesięcy życia dziecka. Jednak są zmienne w czasie z uwagi na zmiany w kolejnych etapach rozwojowych.
Metody pomocy osobom w spektrum
Są to między innymi:
- Treningi umiejętności społecznych.
Szczególnie zalecane dla osób z wysokofunkcjonującym autyzmem lub zespołem Aspergera. Osoby autystyczne często nie wiedzą jak należy zachować się w danej sytuacji (np. nie rozumieją istotności niektórych zwyczajów społecznych). Brakuje im także zdolności do przełożenia swojej wiedzy na działanie (np. jak zrobić to po kolei, w jaki sposób zacząć i skończyć). Może pojawić się także problem z właściwą motywacją. Treningi początkowo mogą skupiać się na ćwiczeniu umiejętności z terapeutą. Na późniejszych etapach wykonywane są ćwiczenia w grupie terapeutycznej i szerszym środowisku społecznym (rodzinnym, szkolnym, w miejscu pracy). Ostatni etap to samodzielne wzmacnianie nabytych umiejętności w naturalnych sytuacjach.
- Model Pozytywnego Wspierania Zachowań.
Metoda skupia się na zmianie problemowych czynników w obszarach takich jak: warunki środowiskowe w jakich żyje dana osoba (praca, dom, szkoła) oraz repertuar jej zachowań. Zmiany w środowisku mogą obejmować zmniejszenie hałasu w pracy, przedstawianie codziennego planu działania czy też pokazanie instrukcji wykonywania zadania. Ważne jest także nauczanie nowych umiejętności, które zastąpią zachowania problemowe, poprzez trening komunikacji funkcjonalnej.
- Terapia poznawczo-behawioralna.
Osoby z ASD często są dotknięte innymi zaburzeniami takimi jak zaburzenia snu, epizody depresji, stany lękowe czy też OCD (Obsessive-Compulsive Disorder). Terapia pomaga w przezwyciężeniu wymienionych trudności. Jest także skuteczna w przypadku zmiany negatywnych przekonań i myśli, które mogą pojawić się w wyniku ograniczeń w interakcjach społecznych i komunikacji.
Podsumowanie
Do tej pory nie wiemy, co dokładnie powoduje autyzm. Pewne jest natomiast to, że coraz więcej osób deklaruje otrzymanie diagnozy ASD. Wśród znanych osób są to między innymi Lionel Messi, Elon Musk, Daryl Hannah, Temple Grandin, Daniel Tammet czy też Derek Paravicini.
Polecane dodatkowe źródła wiedzy o autyzmie:
- Podcasty o osobach w spektrum autyzmu (https://open.spotify.com/show/3YM1yc5kOk0NskL8b6kU6i?si=0f08fc3c4fbf4b41)
- //www.youtube.com/@neuroatypowe">Kanał o ASD prowadzony przez osoby neuroatypowe (https://www.youtube.com/@neuroatypowe)
- Materiał o kobietach w spektrum autyzmu (https://www.youtube.com/live/3vKuYbJ06Qw?si=QcabmPG9-P0zmMI-)
Tekst powstał na podstawie poniższych źródeł:
- "Autyzm. Na granicy zrozumienia". Redakcja naukowa: Barbara Winczura. Oficyna Wydawnicza "Impuls". Kraków 2009.
- "Wsparcie młodzieży i dorosłych z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Teoria i praktyka". Redakcja naukowa: Katarzyna Patyk, Maria Panasiuk. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Sopot 2017.
- http://poradnia.powiatbl.pl/images/pliki/3konferencja/autyzm%20w%20aspekcie%20klasyfikacji%20dsm5.pdf (dnia 24.04.2024)
